بیست و پنجم آذر ماه سال ۱۲۲۳ شمسی مصادف است با ۱۵ دسامبر سال ۱۸۴۴ میلادی که به احتمال قوی نخستین عکس در ایران در چنین روزی ثبت شده است.
این در حالی است که با بررسی های به عمل آمده توسط جمعی از اساتید و کارشناسان و پژوهشگران تاریخ عکاسی ایران و جهان ، مشخص شد در سال ۱۸۴۴میلادی به احتمال بسیار قوی در محدوده‌ی چنین روزی «ژول ریشار» و بر طبق برخی نظریه‌ها «نیکولای» موفق به ثبت نخستین عکس در جفرافیای ایران از موضوعی ایرانی شده است.
مناسبتی که بیش از یک دهه است که کارشناسان عکاسی و پژوهشگران تاریخ عکاسی همچون: نسرین ترابی و مژگان طریقی در کنار دکتر محسن جعفری مذهب، خانم دکتر ثقه‌الاسلام مدیر کاخ گلستان، محمد ستاری، مرحوم شهریار عدل، دکتر سمسارزاده، دکتر فرزام، محمدرضا طهماسب پور، حسین چنعانی، سیدجواد هستی، داود صادق سا، فاطمه سرائیان، آرمان استپانیان، بهمن بیانی و … بر ریشه‌های اصیل این رویداد پرداخته‌اند تا یک باور صحیح در وسعت ملی و سطوح گوناگون جامعه عکاسی کشور بر عنوان «روز عکس تاریخی ایران» شکل بگیرد.
مقاله ذیل با عنوان «بررسی ژست زنان در عکسهای دوره ناصری» توسط این دو بانوی پژوهشگر تهیه و تنظیم شده و به مناسبت گرامی‌داشت عنوان «روز عکس تاریخی» در محدوده کشور ایران در اختیار دفتر رسانه پایگاه عکس چیلیک قرار گرفته تا منتشر شود.
برای این دو بانوی با اراده و متمرکز در امر پژوهش در تاریخ عکاسی ایران و جهان، آرزوی توفیق و نیل به اهداف والای اندیشیده شده و برای سایر علاقمندان به عکاسی، توفیق بهرمندی از مطالبی وزین و گردآمده از نتایج اینگونه پژوهشها را آرزومندیم.
——————————————————————————————————————————————————————
نسرین ترابی – مژگان طریقی [۱]
چکیده
رفتار[۲] شامل هر فعالیت و عملی که موجود زنده انجام می‌دهد و متضمن کارهای بدنی آشکار و پنهان اعمال فیزیولوژیک، عاطفی و فعالیت عقلی باشد، این اصطلاح برای هرعمل خاص یا مجموعه اعمال به‌کار می‌رود[۳] . عوامل موثر بر رفتار را عوامل زیستی-غریزی ؛ عوامل ذهنی می دانند . عوامل زیستی-غریزی که بر اساس پژوهش های انجام شده در هم تنیدگی بدن و مغز را نشان می دهند . [۴]رفتار ذهنی متاثر از پیشینه ی فرهنگی ، باورها و آداب و رسوم ، که در واقع محیط پرورش انسان را می سازند و همچنین آموزش مستقیم از طریق معلم و کتاب الگو برداری واردات فرهنگی و نیز ایجاد مدهای تازه و نوآوری قرار می گیرد .در مقابل دوربینهای ناصرالدین شاه ،ارنست هولستر ،علی خان حاکم و…عکاسان اروپایی قرن نوزدهم که در این مجموعه به عکس های آنان ارجاع شده ،رفتارهایی مورد بررسی قرار گرفته اند که با دیدگاه امروزی بخشی بهنجار و تعدادی نابهنجار تلقی می شود .ژست ها بخش نمایشی رفتار ما هستند .
کلمات کلیدی
پرتره ، قاجار ، استودیو ، دوربین ، زنان ، نقاشی ،عکّاسخانه ، ژست ( فیگور ) ،رفتار
روش تحقیق
امروزه استفاده از منابع دیجیتالی عکس از سایت های مختلف به امری گسترده تبدیل شده و جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده اند . در این مطلب بسیاری از عکس ها از سایت های مختلف بهره برداری شده است . روش تحقیق تفسیری و کتابخانه ای است که به شیوه تطبیق تصویری انجام گرفته است .
معیار و محدودیت انتخاب عکس ها
زنان ایرانی که تصویر آنان در این پژوهش مورد تحقیق قرار گرفته ، شاهزاذه خانمها ، زنان حرمسرا ، نوازندگان و رقاصان ، ایلات و عشایر ، اقلیت ها و زنان غیر ایرانی هستند. عکس زنان حرمسرا که بیشتر توسط ناصرالدین شاه گرفته شده است (با هدف انتشار گرفته نشده و در حریم خصوصی و شخصی افراد قرار داشته است )ارنست هولستر، ( از زنان ارامنه در اصفهان ) ، آنتوان سوریوگین ( از زنان نوازنده و رقاص که به عنوان مدل در استودیو او عکس گرفته اند ) عکسبرداری شده است . این انتخاب بر اساس مشابهت در ژست های فرم بدن انتخاب شده و با توجه به مراجعت اندکِ بانوان دوره قاجار به عکاس خانه های آن زمان، پیدا کردن عکس داخلی ، سخت تر بود .
بسترهای پیدایی رفتارها
عوامل موثر در شکل گیری رفتارها، باور های سنتی و مذهبی ، ناخود آگاهی جمعی و نوع رفتار های رایج هر دوران است. مینیاتورها و نقاشی های قهوه خانه ای ، صحنه های نمایش تعزیه خوانی قدیمی ترین بخش تاریخ بصری پیش از عکاسی مردم ما هستند . رفتارهایی که در برگزاری آیین های شادمانی و سرور از جمله مراسم عروسی ، ختنه سوران و اعیاد ملی و مذهبی و رقص های اندرونی در مراسم رایج زنانه با موضوع هووداری، طنزهای مادر شوهر و عروس و رقصهایی که عمدتا به عریانی در انتهای مراسم ختم شده و موجبات خنده حضار را سبب می شد محل آموختن رفتار برای دختران جوان آن دوران قبل از رایج شدن آموزش به شیوه ی نو بوده است.
زنان حرمسرای ناصری که از اطراف و اکناف کشور، با مقاصد مختلف سیاسی و عاطفی ، گرد هم آمده بودند، ملغمه ای از رفتارهای گوناگون داشته اند و از مقایسه ی عکس های این زنان که عمدتا توسط ناصرالدین شاه عکس برداری (و اندکی از آن ها منتشر شده) ، چنین بر می آید که زنان، حتی زنان طبقات بالا ،تربیت متفاوتی از همگنان خود در خارج از ایران داشته اند ،در حالی که در دوران قرون وسطی در اروپا در صومعه ها و دیر ها به دختران در کنار درس تقوا خانه داری و موسیقی و مفاهیم پزشکی در رفتارهایشان هم دقت می کردند و از قرن هفده این آموزش برای طبقات متوسط و پایین هم اجرا می شد ،گزارش خاصی از آموزش رفتار برای [۵]زنان ایران در دوره قاجار حتی در میان طبقات مرفه دیده نشده است .
رساله جامع عباسی قدیمی ترین توضیح مسائل شیعه (در دوران صفوی ،نسخۀ۱ شماره ۵۸۵، کتابخانه و موزه ملی ملک وابسته به آستان قدس رضوی) که به مسائل شرعی پرداخته و کتاب” تربیت نسوان”[۶] در اواخر دوران قاجار از متن فرانسه ترجمه و دراختیار محدودی از زنان و دختران قرار گرفت ، که در آن به موضوعات آداب همسر داری و فرزند داری و آشپزی و نهایتا خیاطی و امثالهم می پردازد ،و در مورد رفتار اجتماعی زنان در آن مطلبی دیده نمی شود. همچنین بخش هایی از کتاب به دلیل عدم تناسب فرهنگی حذف و ترجمه نشده و این دو متن تنها متون آموزشی این دوره بودند.
بر اساس گفته های کارلا سرنا [۷]، نویسنده و روزنامه نگار فرانسوی ملاک های زیبایی در ایران دوره قاجار چاقی ، پرخوری ، داشتن غبغب و شکم بزرگ بوده است .صورت گرد و برآمده، چشمان درشت و خمار با پلک های سنگین ،مژه های بلند ،ابروان کمانی پهن و پرپشت و پیوسته ،بینی کوچک و منقاری ،خال برگونه و بالای لب ( خال هاشمی ) و گاهی کشیدن سبیلی بر پشت لب ها معیارهای زیبایی آن دوران بود . وسایل آرایش، وسمه ، سرمه ، حنا، سرخاب و سفیداب ، بوده است .
ژست چیست ؟
بنا به تعریف ژست[۸] قالب ارتباط غیر زبانی یا غیر آوایی است ، که در آن عملکردهای بدنی آشکار، پیامهای خاصی را به‌جای و یا در ترکیب با گفتار انتقال میدهند. ژست‌ها، شامل حرکت دست‌ها، صورت و یا دیگر اعضای بدن می‌باشند.ژست ها در دو دسته ی وابسته به فرهنگ یا نمادین و غیر وابسته طبقه بندی می شوند . در اینجا مقصود از ژست نوع رفتار و نمایش در مقابل دوربین است .
الف- ژست های متاثر از نقاشی های دوره قاجار
از نقاط اشتراک نقاشی ها و عکس های زنان ایرانی می توان به نور تخت و بدون سایه روشن اشاره داشت . در واقع حجم ایجاد شده در عکس ها با الگوهای نورپردازی آگاهانه نبوده و صرفا عادت های ذهنی آن را پدید آورده است و تشابه آن با نقاشی به سادگی قابل رویت است .[۹]
در نقاشیها ترکیب بندی به صورت قرینه و با فرم مثلث، تعادل رسمی [۱۰] و اندام ها یی پرپیچ و تاب با مضمون عاشقانه به چشم می خورد . در بعضی از عکس ها کادر بندی ها مشابهت دارد اما با کادری بسته ،ترکیب بندی مثلث ، عدم توجه به جدا سازی موضوع از پسزمینه ، تعادلِ رسمی . تاثیر کادر بندی و ترکیب بندی نقاشی بر عکس های این دوران تا اواسط دوره ناصری دیده می شود. عدم وجود زیبایی وظرافت نقاشی ها درعکس ها ازتفاوتهای آنهاست.فضای منفی قطع شده توسط لباس و اندام موضوع ،قرینگی در تصاویر پرتره عکاسی و القای حس ناپایداری در بیشتر عکس های این دوران دیده می شود .[۱۱]
ب- ژست های عکاسانه :
از قدیمی ترین عکس های پرتره ی آلبومهای مجموعه کاخ گلستان ،عکس پیر زن آقا رضا عکاس باشی[۱۲] است که در سال ۱۲۸۰ ق گرفته شده و کادر آن بیضی و منقش است . روسری رنگ روشن و چادر تیره دو مثلث با راس رو به بالا به صورت موضوع اشاره دارند ،دستانش دیده نمی شوند و نگاهی کم فروغ به دوربین دارد .
اما در عکس های ناصرالدین شاه زنان رفتاری بسیار متهوّرانه در مقابل دوربین از خود بروز داده اند. آنها با لباسهای سنتی یا حتی لباسهای بلند اروپایی قرن نوزد همی ،در حالت نشسته ، در بلاتکلیفی وضعیت قرار گیری دست ها و پاها ، گاه لوده و بی پروا ، گاه یله شده ،در عکس ها ثبت شده اند . انگار رابطه ای میان عکاس و موضوع در فرم دهی حرکات و شکل گیری فرم بدن دست و پا نبوده و یا عکاس آگاهی درستی از کارگردانی صحنه ی وقوع عکس، نداشته است، [۱۳] در بررسی حالت نگاه این عکس ها زاویه ی نگاه مستقیم به لنز است و چون سوژه به طور مستقیم به لنز دوربین نگاه می کند، رابطه ی مستقیمی میان عکاس و موضوع ایجاد می شود و همین ارتباط به نوعی به بیننده عکس انتقال می یابد. گاه نگاه مستقیم، زمخت ، پر توقع و مبارزه گر به دوربین حالت سلطه گری دارد . به نظر می رسد در مجموع حالتها ، انواع چالشها در رابطه ی میان عکاس و موضوع بیان وگویای احساسات متفاوت تایید ، خشم، سرزنش ، مهر و…. است .
مشابهت صندلی ، پارچه پس زمینه ،فرم نشستن ، مدل لباس ها، روسری و موها ، نحوه قرارگیری دست ها و پاها ، فاصله ی زانو ها از هم ، نگاه خیره به دوربین ، وسط قرارگرفتن سوژه در مقایسه ی عکسهای ناصرالدین شاه دیده می شود . نقطه ی ایستایی در این عکس ها به گونه ای است که حس ناپایداری می دهد . انگار خطی از میان چهره و بدن موضوع می گذرد و کادر از طرف عمودی به دو قسمت مساوی تقسیم می شود . تصویر قرینه ، نگاه روبه رو ، روی خط میانی و سر در بالای کادر قرار دارد . ترکیب بندی متقارن و ایستا با عناصر افقی و عمودی و منحنی؛ سایه پردازی مختصر در چهره و جامه؛ مثلث ایجاد شده در فضای مثبت کادر با قرار گرفتن سر در بالاترین بخش میان کادر به عنوان نقطه ی راس هرم بر قاعده ای استوار است که تمامی فضای منفی به دو ساق مثلث در طرفین با گذرگاهی باریک در راس هرم محدود می شود . بر حسب قاعده باید به دلیل قرینه بودن دو طرف و سنگینی پایین کادر ایستایی زیاد باشد اما به دلیل شکل نیم دایره دامن در پایین کادر حس نا پایداری القاء می کند .
در مقایسه عوامل فنی موثر در عکس ها ی زنان ایرانی و اروپایی[۱۴] و انواع پز های زنان ایستاده ، نشسته ، لمیده و زاویه اندام در تصویر ،سه رخ ، نیم رخ ، تمام رخ ،در ۵۰ عکس از زنان این دوره ،بین زنان ایرانی و اروپایی، تفاوت های نژادی ،ملیتی ،فرهنگی، مذهبی، عرف ها و مد ها، با توجه به فرم لباس و مو، تزیینات سر و گردن و لباس ، با دو فرم اندام و چهره و مد متفاوت لباس روبرو هستیم . زنان اروپایی ساده تر و متین تر به نظر می رسند .
| ایران | اروپا | |
| زاویه دید دوربین |
زاویه دید از بالا عدم توجه به زاویه دید و فاصله دوربین تا سوژه برای کادر بندی و شات های مختلف |
زاویه دید هم تراز چشم سوژه |
| نورپردازی | کنترل نشده | کنترل شده و ایجاد فضای های مختلف |
| صحنه پردازی | نامرتب بودن فضای صحنه و پس زمینه | رعایت اصول صحنه پردازی استفاده صحیح از وسایل صحنه و توجه به صحنه پردازی |
| ابزار عکاسی | عدم آگاهی عکاس در استفاده صحیح از ابزار عکاسی و بی توجهی به چیدمان وسائل صحنه | استفاده صحیح از وسائل عکاسی و توجه به صحنه پردازی |
| تاثیر از نقاشی | اختلاف فرهنگی که متاثر از نقاشی های مینیاتور و قهوه خانه ای ، نداشتن پرسپکتیو ، سایه روشن | تاثیر از نقاشان کلاسیک اروپایی |
در میان اندک عکس های بازمانده از زنان غیر درباری دوره ی قاجار تنها در انگشت شماری از عکس ها که توسط عکاسان غیر ایرانی این دوره گرفته شده زنان از شکل و شمایل ، ژست و فرم متناسب با توقعات ما برخوردارند ، زنان ارمنی اصفهانی در مقابل دوربین ارنست هولتسر مهندس سازنده ی تلگراف[۱۵] ، متین و باوقار هستند و به دوربین مستقیم نگاه نمی کنند.
در عکس های زنانی از اطرافیان و آشنایان علی خان والی[۱۶] موجود در کتابخانه دانشگاه هاروارد ،بیشتر روی صندلی نشسته اند .تنوع محل قرار گرفتن دست ها و چیدمان صحنه ،لباس های پوشیده ، قرار گرفتن موضوع در مرکز کادر، و نگاه مستقیم به دوربین در خور توجه است. عکس دو زن غیر مسلمان که یکی همسر حکیم روس [۱۷]و دیگری خانم بار یوسف حکیم [۱۸]است با لباس بلند و اروپایی زیر انداز محلی و صندلی که یکی از آنها صندلی لهستانی است دیده می شود . در عکس های زنان ایرانی، زهرا سلطان [۱۹]با لباس دامن چین دار کوتاه و جوراب سفید و زن ساوجبلاغی [۲۰]که با لباس محلی نشسته و دست چپش روی پشتی صندلی است . در باقی عکس ها زنان هم روسری دارند و چادر را دور کمر بسته شده . ابزار صحنه ی زیورالملوک [۲۱]مرتب تر و گران قیمت تر از باقی صحنه های عکس هاست . این زن ها اندام معمولی دارند و نحوه ی نشستن غیر عادی دیده نمی شود .
آلبوم فیروز میرزا نصرت‌الدوله (۱۲۶۴، تهران – ۱۳۱۶، سمنان) با ۴۶ صفحه عکس بیشتر از زنان با توضیح اطراف عکس ها . به نظر این عکس ها مجموعه گرد آوری شده ای از عکس های زنان در اواخر قاجار است و بیشتر در اطراف آن شرح زندگی آنها نوشته شده. عکاس آنها نامشخص و از منابع مختلفی و دارای ژستهای متنوعی است . لباس ،پوشش سر ، جهت نگاه و چیدمان صحنه های متفاوت دارد .
در مقایسه ی عکس های آلبوم علی خان والی و فیروز فیروز با عکس های ناصرالدین شاه از زنان حرم ، چهره ها ، ترکیب بندی ها و ژست های زنان این دو آلبوم نه تنها از تنوع بیشتری برخوردارند بلکه طبیعی تر بنظر می رسند . که با توجه به زمان آنها که در سالهای بعد گرفته ، امری عادی بنظر می رسد .
۱- جهانی های ژست (ژست های غیر وابسته ):
بعضی ژست ها از جهانی های انسان می آید و لازم نیست کسی قبلا آن را دیده باشد تا همان ژست را بگیرد . حرکاتی در استفاده از زبانِ بدن و به ویژه در دست‌ها وجود دارد، که به فرهنگ وابسته نیستند و از زبانی جهانی می‌آیند. آنها در طول هزاران سال و در مسیر تکامل خود به شکل امروزی مورد استفاده همگان قرار می‌گیرند. آن‌طور که هرکس در ارتباط، به‌طور ناخودآگاه و بنا بر شخصیت خود، آنها را به نمایش می‌گذارد و تا حدی معیاری برای سنجش رفتار اجتماعی افرادی است که از آن بهره می‌برند.[۲۲] به‌نظر می‌رسد که دویست هزار سال است که در سیر تکاملیِ «انسان اندیشه‌وَرز»، دست گفتار، بخش مهمی از ارتباطات او بوده است .[۲۳] مانند قرار گرفتن کنار یک صندلی.بعضی از عکس های دوره قاجار از همین اصل پیروی می کنند .
۲- ژست های متاثر از عکس ها و کارت پستال ها ی هنرپیشه های اروپایی
یکی از پر عکس ترین زنان دوره ناصری، انیس الدوله (دختر چوپانی که بطور تصادفی با ناصرالدین شاه آشنا شد و پس از مدتی سوگلی او شد و نخستین ملکه ایران بود که تا اروپا مسافرت کرد) با تنوع ژست فراوان است. او در طول سالهای متمادی مقام رئیس اندرونی را داشت و تاثیر بسزایی روی سلیقه و آرایش زنان ایرانی گذاشت و توانست آرایش های زمخت و سنگینی را که پیش از او باب بود، با آرایش ملایم و مد روز اروپا جایگزین کند. او همچنین در تغییر پوشش زنان نقش مهمی داشت[۲۴] .
عصمت الدوله در استودیوی همسرش دوست محمد خان معیرالممالک عکسی گرفته است که ابزار صحنه و نوع کادر بندی و پوشش مشابهی با عکسی که بانویی در استودیو لیدی کلمنتیا هاواردن[۲۵] اولین عکاس زن در انگلیس گرفته است.
استفاده از لباس های عهد ویکتوریایی در میان زنان طراز اول مملکتی ، ماه نسا خانم همسر معیرالممالک و عروس عصمت الدوله در استودیوی معیرالممالک ،در مر کز کادر ،روی فرش ایرانی با چتر ایستاده است . تفاوت ژست او با خانمی که در یک استودیوی اروپایی با همین نوع لباس عکس گرفته در نگاه مستقیم به دوربین و تصنعی بودن حالت است.
۳- ژست ایستاده با قفل قوزک پا
عکس های بسیاری از زنان در موزه سارا برنهارت [۲۶] دیده می شود که در آن زنان به ایفای نقش مقابل دوربین پرداخته اند . یکی از این عکس ها را نادار عکاس معروف فرانسوی از سارا برنهارت در پاریس گرفته است . هنرپیشگان به استودیوهای عکاسی مراجعه کرده اند تا عکس هایی برای تبلیغات اپراها و تئاتر های روی صحنه با هدف تبلیغاتی از آنان گرفته شود و این عکس ها که از طرق مختلف به ایران رسیده مورد تقلید خانمهای قاجاری قرار گرفته و در مقابل دوربین اجرا شده است اما این اطوار ها خلاف عرف مانوس رفتار این خانمها، در زندگی عادی بوده است . از جمله عکسی ازفاطمه خانم عصمت الدوله است که مطلبی در نشریه الکترونیکی زنان . شماره ۲۹، با عنوان “حرم” آمده است . [۲۷]
۴- ژست ترکیبی نشستن یک طرفه روی صندلی با قفل پا
ژستی رایج میان زنان اواسط تا اواخر قاجار که در بعضی عکسهای هنرپیشگان قرن نوزدهم موجود در موزه سارابرنهارت دیده می شود [۲۸].
این ژست خودمانی بودن و بی توجهی همراه با عدم قطعیت و ترس را می رساند .
۵- ژست لمیده یا فانتزی شرقی
یکی از ژستهای صورت گرفته در دوران ناصری لمیدن جلوی دوربین بوده که به نظر می رسد یا تحت تاثیر عکس های کارت پستال های هنرپیشگان اروپایی باشد یا بروز فانتزی شرقی . مشابهت این ژست ها با عکس های بازیگران اپرا ی اروپایی از یک سو و تصاویر ی تحت تاثیر حرمسرا های سودان و مصر در عکس های راجر فنتون[۲۹] جالب توجه است . زیر یکی از عکس های فنتون در سایت موزه گتی[۳۰]نوشته شده است که این تصاویر رمانتیک از تصور صحنه های فرهنگ اسلامی در امپراتوری عثمانی و سرزمین های آن در شرق نزدیک و شمال آفریقا است و نوشته :” زن حرمسرا، (برده یا کنیز) در حرمسرا، روی مبل نشسته است. پابرهنه، بلوز یقه باز،در محیط اطرافش یک بی نظمی ذاتی منطبق با فانتزی زن شرقی دیده می شود . [۳۱] یکی از عکسهای تاج السلطنه[۳۲] دخترناصر الدین شاه .” و انیس الدوله[۳۳] این حالت را نشان می دهند.
در این عکس زنی به نام زیور در حالت لمیده قرار دارد.[۳۴]
اوج عکسهای با مضمون فانتزی شرقی در استودیوی آنتوان سوریوگین که در اواخر دوره ی ناصری به تهران آمد، رخ داد . زنان این نوع عکسها بیشتر به عنوان مدل در این استودیو حاضر شده و از زنان عادی نبودند . [۳۵]
ژستهای ویژه زنان ایرانی عصر قاجار
نشستن انواع مختلفی دارد و هر کسی بنا بر عادت یا اختیار، شکل خاصی از نشستن را ترجیح می دهد. نوع نشستن می تواند نشان دهنده نوع شخصیت باشد .
– ژست پاهای موازی در حال نشسته به علت شکل بندی خاص پاها و لگن زنان، این نوع نشستن نشانه ی بارز زنانگی است . [۳۶] اما از این نوع ژست بسیار کم استفاده شده است .
– ژست نشسته ی “نمایش وسط ران “
در رفتار شناسی ژست نشسته ی “نمایش وسط ران ” ،نشستن روی صندلی و نیمکت، پاها را از یکدیگر باز گزاردن و پنجه ها را به سمت داخل سوق دادن نشان دهنده انسانی محکم ، که بر عقاید خود پافشاری می کند و دوست دارد رفتار دیگران را مشاهده و بررسی کند. خیلی سریع تصمیم می گیرد و به سختی بر تصمیم و عقیده خود پافشاری می کند. ترجیح می دهد به شیوه ای منطقی و واقع گرایانه با دیگران ارتباط برقرار کند.[۳۷] همچنین نشان از عواطف منفی ،عدم قطعیت و یا ترس دارد . این ژستی است که در میان عکس های زنان ناصری زیاد دیده می شود[۳۸]که حرکت مناسب وشایعی برای زنان نیست و بیشتر مورد استفاده مردان است .
– ژست پای عدد چهار
” هفتاد در صد مردم پای چپ را روی پای راست می اندازند این وضعیت معمول پا روی پا انداختن در فرهنگ های اروپا ، آسیا و انگلستان است.” [۴۱] از این نوع ژست در بعضی عکسهای زنان در اواخر قاجار دیده می شود اما ژست شایعی میان زنان ایرانی در دوران ناصری نبوده است .[۴۲]
اگر عادت دارد که پاها را روی هم بینداز د یعنی یک پا را روی زانوی پای دیگر قرار دهد انسانی برونگرا و با اعتماد به نفس بالا است ، معمولاً پر حرف است و خیلی راحت با دیگران ارتباط برقرار می کند. شخصیت شلوغ و مزاحمی دارد. صداقت، رک گویی و وفاداری ، کم سلیقگی، ملاحظه کاری پایین و بی قراری طاقت صبر کردن و تحمل آنچه خلاف میلش را ندارد.
شاید قدیمی ترین عکس گذاشتن پا به شکل قائمه روی هم یا گیره ی پای عدد چهار که نشان دهنده ی نگرش انتقادی شخص و لجبازی که هر عقیده ای را غیر از عقیده ی خودش رد می کند [۴۳]در عکس پایین که مربوط به یکی از همسران ناصرالدین شاه و عکاس آن ناصرالدین شاه بوده ، دیده می شود .
این حرکت تا اواخر دوره قاجار توسط چند زن دیگر تکرار شده از جمله مزین السلطنه[۴۴] اولین زن خبرنگار ایرانی و مدیر نشریه شکوفه بود که از ذیحجه ۱۳۳۱ق تا ذیقعده ۱۳۳۴ق منتشر شد. وی همچنین چندین مدرسه دخترانه در تهران بنیان گذاشت .این حرکت در میان تمامی عکس های بررسی شده ی زنان اروپایی قرن نوزدهم در این مقاله تنها توسط یک بالرین صورت گرفته است .نمایش نقش بازی کردن هنرپیشه ها دراستودیو های عکاسی اروپایی با هدف تبلیغات صورت می گرفت و معمولا این تصاویر را درتماشاخانه ها می آویختند.[۴۵]
نتیجه گیری
رفتار ها در اصل زیبا یا زشت نیستند ، این تفسیر ما است که آن را نکوهیده یا پسندیده ارزیابی می کنند . نگاه امروزی ما به نوع رفتار در این عکس ها ،متاثر از تغییر ذائقه ای است که بر اثر مرور زمان ، باور ها ، نوآوری ها ،آموزش ها و گسترش ارتباطات بوجود آمده است . در تصورات ما خاندان سلطنتی و مناسبات اقتدار همواره متین و احترام آمیز بوده است . طبق آنچه در منابع مختلف از جمله خاطرات تاج السلطنه دیده می شود ، زنان حرمسرا از طیف های مختلف جامعه بوده اند و تربیت کودکان در اختیار له له ها و دده های تعلیم ندیده قرار داشته و رفتار آنان متاثر از الگو های خانوادگی و فامیلی در مراسم مختلف از جمله جشن ها ، عروسی ها ، مولودی ها و سایر گرد همآیی های زنانه بوده است ،همین امر ظرافت در رفتار آنها مقابل دوربین را توجیه می کند .
باید به این مسئله نیز توجه داشت که بعضی از این زنان ، از افراد قدرتمند و پیشرو در شکل گیری نهضت های حقوق زنان در ایران بوده اند و معمولا در شروع این تحولات، زنان به رفتار ها و حرکات مردانه رو آورده اند ( حرکت نشستن عدد چهار از نمونه های بارز آن است ) . همچنین این عکسها شامل طیف گسترده ای از زنان دوره قاجار نبوده و نمی تواند در مورد رفتار همگی زنان آن دوره صادق باشد . چنانچه زنان شهری باچادر و حجاب در عکس ها دیده می شوند وزنان ایلات و عشایر و اقلیتها در لباسهای محلی خود در برابر دوربین ظاهر شده و رفتاری طبیعی دارند .
در مقایسه ی نقاشیهای ایرانی و عکس های ناصرالدین شاه ، با عکاسی مواجهیم که طراحی و نقاشی می داند .نقطه ی راس هرم قدرت است و همسر بعضی از سوژه ها، اما تضادی میان زنان نقاشی ها و عکس های او به چشم می خورد . زن نقاشی او ،در زاویه ای باز با ابزار صحنه ای متداول، به نقاش نگاه می کند . تعادل برقرار است . نگاه آرام و حرکات دست و پا بهنجار و طبیعی هستند . اما در هیچکدام از عکس های او علیرغم بهره گیری از پیشینه ی نقاشی ، حرکات دست و پا و چهره ی و چشم زنان ، طبیعی به نظر نمی رسند . صندلی، زاویه دید ، ترکیب بندی و کادر بندی در همه ی عکس ها یکسان است . بازی روانی میان عکاس و موضوع در تنگنایی قرار دارد که زیبا نیست . وقار در رفتاری که بیننده از خاندان سلطنتی توقع دارد مخدوش می شود . تاثیر نقاشی های قاجار بیشتر در کمپوزیسیون ،نورپردازی تخت، تعادل بالانس به چشم می خورد. در چند مورد تلاش شده ژست های نقاشی در عکس بیاید اما چندان موفق نبوده است . زنان نقاشی ها ،لطیف تر از زنان واقعی اند ،آنها اهل طرب و رقص و عیش و نوشند. با جانوران رفتاری بهتر دارند و زیبا تر ند .
تفاوتها در عکس های زنان قاجاری با زنان اروپایی : در ترکیب بندی ، کادر بندی ، میزانسن ها، اشیاء صحنه ، فیگور ها ، وضعیت اندام ، زاویه ی نگاه ، زاویه دوربین ، محل قرار گرفتن موضوع ، ژست های متداول دست و پا سر و صورت و… ، مشابهت ها در کادر (عمودی یا افقی).حالت بدن (ایستاده و نشسته) است . نوع تعادل متقارن در عکس ها ی ایرانی ، بیشتر است اما تعادل، در عکس ها ی اروپایی از نوع غربی نا متقارن است .ابزار صحنه ؛پرده ،صندلی و میز، گلدان ، نرده ، فرش یا گلیم از ابزار شایع در عکاسی قرن نوزدهم بود . تنوع ژست ها در تصاویر زنان اروپایی در عکّاسخانه ها با توجه به موقعیت اقتصادی و اجتماعی تعریف می شود ، و زمینه ی فرهنگی از پیش تعیین شده ای در تاریخ نقاشی اروپا دارد.
تعداد عکس های زنان ایرانی دوره قاجار بسیار کمتر از زنان اروپایی است. چرا که مراجعه خانم های ایرانی به عکّاسخانه ها بسیار کم و معمولا عکس های آنها توسط محارم و یا عکاسان زن که تعداد بسیار کمی بوده اند انجام می شد.
با بررسی چهار نوع نشستن پای موازی ،عدد چهار ، نشان دادن وسط ران و پا روی پا ،در میان عکس ها بعضی از انواع نشستن ها در میان زنان اروپایی تا بحال دیده نشده است مانند نشستن نمایش وسط ران ، که در میان زنان ایرانی دوره قاجار بسیار رواج داشته است . و نشستن عدد چهار که تنها در میان زنان هنرپیشه ی اروپایی دیده شده است . نشستن پای موازی در میان بعضی از عکس های زنان ایرانی مشاهده شد ه . ولی انداختن پا روی پا حرکتی مردانه بوده که در اواخر دوران قاجار توسط زنان دیده می شود . اما بیش از هر چیز لمیدن مقابل دوربین مورد سوال بود. با توجه به اسناد ی که در مجموعه کاخ گلستان[۴۶]در مورد به وجود آلبوم عکسهای خاندانهای سلطنتی اروپا در این مجموعه و همچنین عکسها و کارت پستال های هنر پیشگان زن ، بنظر می رسد عکاس به الگوبرداری از نقاشی های آن دوره تمایلی نداشته و عکس هنرپیشه ها بیشتر مورد نظر قرار گرفته است .ژستهای یله وار با لباس های خانه، در اندرون شاهی، حامل پیام نوعی از فرهنگ است که هنوز میان عشایر و قبایل کما بیش شاهد آن هستیم . به عنوان مثال رفتار نشستن با نمایش وسط ران ، رفتاری است که در هیچ یک از عکسهای زنان اروپایی دیده نشد. این عکس ها نمایش مستند ی از پیشینه ی این رفتار است .نقش عکاس در کارگردانی و فرم دهی به موضوع ، تعیین کادر و ترکیب بندی توجه به نور پردازی و غیره در این عکس ها شاید تحت تاثیر روابط خصوصی فضای حرمسرا قرار گرفته و از هر دو سوی موضوع و عکاس با کم توجهی روبرو شده است . نقش قاطع زنان قدرتمند در فضای پیرامون شخص اول قدرت از سوی زنان سیاستمدار و قدرتمند تر حرمسرا در چهره و حالات آنها بخوبی بچشم می خورد . همچنین زنان پیشرو در امر مبارزه با مردسالاری و ارزش های رایج آن روزگار در فعالیت هایی که منجر به تغییرات مد و ظاهر زنان آن دوران شد ، قابل تامل است . شاه قاجار تمایل به تغییر داشت و زنان همراه او هم همین را می خواستند و تغییر از ظاهر و لباس ها شروع شد . انیس الدوله در عکس های متعددی که از او باقیست میل سیری ناپذیر خود به این تغییرات را به نمایش گذاشته است . بعضی از عکسها جلوه ای از هویتی است که خواه و ناخواه برای ابد ثبت شده است . رئالیسم حاکم بر عکس ها، گاهی شگفت آور است. زنان عکس ،موجودات واقعی هستند اندوه ها ،حسادت ها ،؛خشم ها ، بی پروایی ها ،جدیت ها ، رفتار های مردانه . عشوه گری های نا موزون ، و اندام و چهره های چاق و پفالود ، طرز نشستن های غیر ظریف و …….
در بررسی مقایسه ای عکس های ناصرالدین شاه با عکاس دیگری که تقریبا همزمان با او چند عکس از زنان در اصفهان گرفته ، ارنست هولتسر ، تاثیر فرهنگ عکاس را در صحنه و کادر بندی و فرم دهی به سوژه به تماشا می گذارد . تاثیر نقاشی های دوره قاجار و تربیت نقاشانه ی خود ناصرالدین شاه در ترکیب بندی ، نورپردازی و… عکس هایش مشخص است همچنانکه تربیت غربی هولتسر در عکسهایش بخوبی دیده می شود . زنان ارمنی جلفای اصفهان ، به عنوان اقلیتی آرام و سازگار، در مقابل دوربین آرام و باوقار و طبیعی نشسته اند.کادر بندی و ترکیب بندی و متانت و طبیعی بودن زنان این عکس ها در صحنه های با ابزار ارزانتر ، اما جذاب تر . عکاس غربی است ، شغلش عکاسی نیست اما ذهنیت خود را از زن و چگونگی حضورش را برای ادامه ی تاریخ بروز داده است .
با بیشتر شدن حضور زنان در مقابل دوربین و خارج شدن دوربین از محدوده کاخ و دربار ، طیف گسترده تری از زنان در اقشار مختلف مقابل دوربین قرار گرفتند . ژست ها طبیعی تر شد و سوژه ها در مقابل دوربین احساس راحتی پیدا کردند . هر چند در تمام طول دوران قاجار هیچ آتلیه ویژه ی زنان در تهران شناسایی نشده اما زنان همچنان در مقابل دوربین محرم قرار می گرفتند . و چهره ها از آرایش های دوران های قبل خالی و پوشش ها راحت تر شد . در میان زنان طبقات بالا مدهای تازه همپای اروپا در لباس و آرایش بچشم می خورد . استفاده از سرپوش کمتر و ارتفاع دامن کاهش یافته است .
منابع و مآخذ:
-کتابها:
میرزا عزیز الله خان ، تربیت البنات” ، ۱ محرم ۱۳۲۵ ق . یادداشت ها کپیه نسخه چاپ سنگی . مجموعه ها سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. بهمن ۱۳۹۰
فالک ،اس جی ، مجموعه ای از نقاشی های ایران در سده دوازدهم و سیزدهم هجری قمری ، ترجمه علیرضا بهارلو ۱۳۵۱
قهرمان میرزا سالور. روزنامه خاطرات عین‌السلطنه. به کوشش مسعود سالور، ایرج افشار، تهران (انتشارات اساطیر) ۱۳۷۶. ۱۰۶۹-۱۰۷۰
سرنا ،کارلا. آدم‌ها و آئین‌ها در ایران. ترجمه علی اصغر سعیدی. کتابفروشی زوار.
سمسار، محمد حسن و سراییان ، فاطمه (۱۳۹۰) کاخ گلستان فهرست عکس های برگزیده عصر قاجار ، تهران
دمندان ،پریسا ، (۱۳۸۲) هزارجلوه زندگی تصویر های ارنست هولستر از عهد ناصری ، به کوشش فریبا فرزام ، مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی ، تهران
آتابای ، بدری ، فهرست آلبومهای سلطنتی ، چاپخانه زیبا ، تهران خرداد ۲۵۳۷
اتحادیه ، منصوره ، خاطرات تاج السلطنه . چاپ دوم .نشرتاریخ ایران. ۱۳۶۲.
امیری نیا ، محمود ، هیجان رفتار و تن‌گفتار، فروردین ۱۳۹۳، نشر آراسته
پیز ، آلن و باربارا ، زبان بدن ترجمه ، سیمین موحد .نشر قاصدک صبا . چاپ نهم.۱۳۹۶تهران
ناصر مقدسی .عبدالرضا.افسون گوزن شمالی. نشر فرهامه . ۱۳۹۵
Kendon, Adam. (2004) Gesture: Visible Action as Utterance. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-83525-9
۶- سایت های مقالات و مطالب:
-عمو عبداللهی.، فاطمه ، رفتار
http://pajoohe.ir/%D8%B1%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1–Behavior__a-33910.aspx
-دنیای زنان عصر قاجار- آلبوم فیروز فیروز
http://www.qajarwomen.org/fa/items/902A1.html
http://education.francetv.fr/matiere/epoque-contemporaine/infographie/l-histoire-des-droits-de-la-femme
http://tarikhirani.ir/Modules/files/Phtml/files.PrintVersion.Html.php?Lang=fa&TypeId=30&files=458)www.getty.edu/art/collection/…/roger-fenton-contemplative-odalisque-english-1858/
https://public-psychology.ir/1395/05/love-2/
http://pajoohe.ir/%D8%B1%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1–Behavior__a-33910.aspx
http://www.telegraph.co.uk
http://www.getty.edu/art/collection/objects/98882/roger-fenton-contemplative-odalisque-english-1858/
http://www.furnishyourcastle.com/en/antiques-for-sale/antique-nadar-photography-sarah-bernhardt-9338.php – Sarah Bernhardt in 1878(1844-1923)
https://public-psychology.ir/1395/05/love-2/
http://education.francetv.fr/matiere/epoque-contemporaine/infographie/l-histoire-des-droits-de-la-femme
Lund Borg, G. (2013). The Hand and the Brain. Springer Science & Business Media, Sep 11, 2013 MEDICAL – 211 pages, Translated by Amirinia, M. in Behavioral Emotion and Body Language,
۷- عکس های زنان اروپایی استفاده شده از سایت های ذیل می باشد :
www.getty.edu/museum/
www.kb.dk/en/dia/udstillinger/fotomuseum
www.langdonroad.com
www.londondesignfair.co.uk
www.art.com
www.photonlab.com
www.getty.edu/…/nadar-gaspard-felix-tournachon-paul-nadar-sarah-bernhardt-french
[۱] m.tarighi@irphotohistory.com
n.torabi@irphotohistory.com/nasrin_torabi_pho@yahoo.com
[۲] behavior
[۳][۳] فاطمه عمو عبداللهی. http://pajoohe.ir/%D8%B1%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1–Behavior__a-33910.aspx
[۴] ناصر مقدسی .ص ۷۴
[۵] http://education.francetv.fr/matiere/epoque-contemporaine/infographie/l-histoire-des-droits-de-la-femme
[۶] “تربیت البنات” . آفریننده میرزا عزیز الله خان . تاریخ ۱ محرم ۱۳۲۵ ق . یادداشت ها کپیه نسخه چاپ سنگی . مجموعه ها سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. بهمن ۱۳۹۰ ش
[۷] کارلا سرنا ، شماره صفحه ۱۷۵
[۸] کندون ، آدام ، ص ۳۰
[۹] نقاشی های عمارت بادگیر کاخ گلستان .پیمایش اردی بهشت ۱۳۹۶
[۱۰]balance forma
[۱۱] جدول مقایسه ای بین نقاشی ها ی عمارت بادگیر کاخ گلستان و کتاب شمایل نگاری های قاجار .اس جی فالک.
[۱۲] سمسار ص ۱۶۹
[۱۳] سمسار .ص.۱۵۷ تا ۱۷۴
[۱۴] http://www.getty.edu/art/collection/objects/223326/unknown-maker-american-portrait-of-a-young-woman-american-about-1850-1860/
http://www.getty.edu/art/collection/objects/226433/nadar-gaspard-felix-tournachon-portrait-of-george-sand-french-about-1864/
www.getty.edu/museum/
www.kb.dk/en/dia/udstillinger/fotomuseum
www.langdonroad.com
www.londondesignfair.co.uk
www.art.com
www.photonlab.com
www.getty.edu/…/nadar-gaspard-felix-tournachon-paul-nadar-sarah-bernhardt-french
www.britishphotohistory.ning.com
Alamy stockphoto
www.alamy.com
http://www.huffingtonp.com
New York Public Library
www.nypl.org
[۱۵] دمندان .ص ۳۷۸تا ۳۹۱
[۱۶] علی خان در سال ۱۲۶۱ق در تهران متولد شد. در سال ۱۲۷۱ق همراه پدرش به سن پترزبورگ رفت و در آنجا همراه تحصیلات عکاسی نیز فراگرفت. از سال ۱۲۹۶ق که به حکومت مراغه منصوب شد تا حدود ۱۳۱۷ مناصب متعددی در آذربایجان داشت، از جمله فرمانداری تبریز. در این مأموریت‌ها، وی مشاهدات و گزارش‌های خود به مرکز را همراه با عکس، در این آلبوم بی نظیر ضبط کرده است. اندازه آلبوم ۳۰ در ۴۵ سانتیمتر است، ۴۴۸ صفحه و ۱۴۱۲ عکس دارد.(سایت زنان عصر قاجار )
[۱۷] ص ۳۵۱ همان
[۱۸] ص ۳۷۴ همان
[۱۹] ص ۲۹۶ همان
[۲۰] ص ۲۰۶ همان
[۲۱] ص ۳۰۸ همان
[۲۲] امیری نیا ، محمود ، هیجان رفتار و تن گفتار،
[۲۳] Lindborg, G. (2013). The Hand and the Brain. Springer Science & Business Media, Sep 11, 2013 – MEDICAL – 211 pages, Translated by Amirian, M. in Behavioral Emotion and Body Language,
[۲۴] عین‌السلطنه، ۱۰۶۹-۱۰۷۰
[۲۵] Lady Clementina Havarden(1863 -?) اولین زن عکاس انگلیسی که در سال ۱۸۶۳ فوت کرد و از او حدود ۸۰۰ عکس باقیست. http://www.telegraph.co.uk
[۲۶] http://www.furnishyourcastle.com/en/antiques-for-sale/antique-nadar-photography-sarah-bernhardt-9338.php – Sarah Bernhardt in 1878(1844-1923)
[۲۷] https://www.pinterest.de/pin/278238083210267562/http://www.iichs.org/index.asp?id=1575&doc_cat=9
[۲۸] http://www.gettyimages.co.uk
[۲۹] راجر فنتون پس از سه سال پس از سفر در کریمه،مصر و .. یک سری از عکس شرق شناسانه در استودیو لندن خود را با استفاده از غرفه های جمع آوری در طول سفر خود و مدل های غیر شرقی ساخته است.
[۳۰] http://www.getty.edu/art/collection/objects/98882/roger-fenton-contemplative-odalisque-english-1858/
[۳۱] عکسی از راجر فنتون ۱۸۵۸ –لندن چاپ آلبومن نقره http://www.getty.edu/art/collection/objects/98882/roger-fenton-contemplative-odalisque-english-1858/
[۳۲] ناصرالدین شاه قاجار )۱۳۰۱ هجری قمری- ۱۳۵۴ تهران (که از مدافعان انقلاب مشروطه و عضو انجمن حریت نسوان بود در اشاعه مد های اروپایی نقش بسزایی داشت . به نظر او مشکل زنان ایران تعلیم ندیدن بود “…این عیب است برای ما که دختر ما به مدرسه برود ..و غفلت دارند از اینکه این ها باید مادر اولاد باشند …این خانواده ها به تمامی علم را ننگ و عدم علم را افتخار می دانند خاطرات تاج السلطنه ص ۱۲
[۳۳] http://xubux.com/articles/nasseredin-shah-and-his-84-wives.html
[۳۴]دنیای زنان عصر قاجار- از مجموعه امجدالوزرا ء http://www.qajarwomen.org/fa/items/1139A119.html
[۳۵] Sevruguin and the Persian Image : Photographs of Iran, 1870-1930
(Book #3 in the Asian Art & Culture Series Series)
by Arthur M. Sackler Gallery and Antoin Sevruguin
[۳۶] آلن و باربارا پیز ص ۲۳۹
[۳۷] همان ۲۳۶
[۳۸] سمسار ص ۱۵۷ و۳۶۲
[۳۹] آلن و بابارا پیز.ص ۲۳۶
[۴۰] شماره ۲۳، زن در تصویر. http://iichs.org/srcfiles/printdoc.asp?id=1153&doc_cat=9
[۴۱] آلن و باربارا پیز ص ۲۳۲
[۴۲] http://www.qajarwomen.org/fa/items/1134A14.html/
http://www.qajarwomen.org/fa/items/1275A16.htm
[۴۳] آلن و بارباراپیز –ص ۲۳۵ و ۲۳۶
[۴۴] https://ids.lib.harvard.edu/ids/view/44731517?buttons=y&printThumbnails=true
[۴۵] Portrait of Dancer Mary Eaton, 1921 / http://www.getty.edu/art/collection/objects/33807/lewis-smith-studio-portrait-of-dancer-mary-eaton-1921 -american-about-1921/
[۴۶] آلبوم های عکس از خاندان های سلطنتی لیست شده در فهرست آلبومهای سلطنتی بدری آتابای، ص ۲۱۴ -۲۱۱
