عکاسی چهره (Portrait) از دیرسال ترین، محبوب ترین و رایج ترین ژانرهای عکاسی است و پهنه ای از ساده ترین عکس های پرسنلی و یادگاری و خبری تا عمیق ترین تحلیل های روان شناختی، جامعه شناسی، فرهنگی، تاریخ نگاری، قوم شناسی و مردم شناسی و… را در بر می گیرد. معیارهای خوانش یک عکس پرتره از ترکیب و نمایش عوامل متعدد و گاهی پیچیده شکل می گیرد که مهمترین آن ها عبارتند از:
ـ چهره و بدن موضوع
ترکیب اجزاء صورت و فرم و اندازه هر یک از عناصر چهره مثل حجم و هندسه صورت، شکل و رنگ چشم، بینی، لب، گوش، گونه، چانه، خال و جوش و لک و زخم، بافت و رنگ یا چین و چروک پوست، رنگ و مدل مو، اندازه و فرم پیشانی و… و از همه مهمتر؛ جنسیت، علامت مشخصه افراد هستند که شیوه نمایش آن ها در عکس؛ حقیقت و شخصیت نهایی پرتره را شکل می دهد. عکس پرتره الزاماً محدود به عکاسی [قاب] بسته از سر و صورت نیست و چه بسا قسمت های دیگری از بدن مثل گردن، شانه، دست ها، نیم تنه و حتی تمام قد سوژه ممکن است در خدمت تکمیل عکس پرتره باشند. اما در هر حال تمرکز اصلی بر نمایش صورت و هویت شخصی خواهد بود.
ـ حالت صورت
احوال سوژه می تواند از طریق جزئیات حالت چهره (Mimic)منتقل شود. بعضی از این حالات مثل انتقال و نمایش خوشحالی با فرم هلالی رو به بالای لب ها را می توان به راحتی توضیح داد و یا تقلید کرد. اما برخی از حالات هم مثل برق شادی در چشم به راحتی قابل توضیح نیست. اما در کل؛ شکل لب ها، پلک، چین پیشانی، فاصله ابرو و چشم، پره بینی، وضعیت پوست و… می تواند نشانه ای از حالات درونی اعم از خوشحالی، اندوه، انتظار، تردید، ترس، اضطراب، عاطفه، هیجان و… باشد. به نوعی شیوه استفاده از زیورآلات و آرایش صورت و مو را هم می توان بخشی از چگونگی یا حالت صورت و چهره فرض کرد.
ـ ژست و فیگور مدل
(Pose and Figure)طرز قرار گرفتن اندام، جهت و زاویه صورت، نسبت اعضای صورت و بدن نسبت به هم، از دو جهت حائز اهمیت است؛ اول این که این حالات (Body Language) می توانند نشانه ای برای حالات درونی فرد بوده و به بیان عکس از درونیات موضوع و نفوذ به لایه های پنهان تر کمک کند و دیگر این که در ترکیب بندی کل عکس و تقسیم و ترتیب نگاه مخاطب موثر است. زیاده روی عمدی و یا سهوی در این امر می تواند بر محوریت تصویر صورت تاثیر داشته باشد.
ـ نگاه
شاید بتوان چشم و یا به عبارتی نگاه را اولین و گیراترین نقطه یک عکس پرتره محسوب کرد. شیوه نگریستن و خصوصاً جهت گیری نگاه می تواند کلیت عکس را تعریف کند. نگاه مستقیم به دوربین که به نگاه مستقیم در چشم مخاطب منجر خواهد شد و یا رو برگرداندن از دوربین بسیار تعیین کننده است. همچنین جهت نگاه چشم را باید یکی از تاثیرگذارترین خطوط ترکیب بندی دانست که مسیر مرور عکس، نسبت فضاهای پر و خالی، زوایای خطوط شاخص ترکیب بندی و… را ساماندهی خواهد کرد.
ـ نور و سایه
علاوه بر شدت و مقدار روشنایی برای تهیه عکس، عواملی مثل جنس، رنگ، شدت و زاویه نور و یا ترکیب نورها، انعکاس ها و در نهایت به وجود آمدن سایه ها و مرزهای بین نور و سایه، زیر عنوان کلی نورپردازی، اهمیت یگانه ای در عکس های چهره دارند. علاوه بر حس کلی عکس، نور و سایه می تواند سبب تاکید بر بخشی از عکس و یا حذف قسمتی از جزئیات هم باشد. منابع این نورها و سایه ها ممکن است طبیعی و یا مصنوعی و یا ترکیبی از این دو بوده و حسب شکل تابش؛ عمومی و یا متمرکز، تیز و یا نرم باشند.
ـ رنگ
تنوع و ترکیب رنگ ها و یا غلبه طیفی از رنگ در کلیات و عناصر تشکیل دهنده عکس و یا در نقطه مقابل؛ حذف رنگ در عکس های سیاه و سفید می تواند به نتایج متفاوتی منجر شود. وجود و یا عدم وجود رنگ ها در ترکیب بندی هم موثر خواهد بود.
ـ لباس و پوشش
بعد از ترکیب قیافه و چهره، لباس و پوشش موضوع، می تواند مورد توجه عکاس و بیننده قرار بگیرد. نوع و مدل لباس، رنگ، میزان پوشیدگی، تاکیدهای جنسیتی، ارتباط آن در ترکیب صورت و بدن و حتی جنس و بافت اجزا و رفتار آن با نورها جزئیات مهمی از عکس را شکل می دهند. حسب عمومیت تعریف؛ زیورآلات، سرانداز، کلاه، شال، عینک و… را هم باید در این تقسیم بندی قرار داد. این اجزاء ممکن است نیمه شفاف، مشبک و یا کاملاً کدر باشند. می توانند باعث جلب توجه و حذف قسمت های مهمی از چهره و اندام شوند. همچنین ممکن است سایه های خاصی تولید کنند و یا باعث انعکاس نور و درخشش در تصویر باشند. چنان که عینک؛ چشم را پنهان می کند و جواهرات و زیورآلات خاص، باعث انعکاس شدید نور می شوند. پارچه های نازک و توری بخشی از موضوع را محو و نیمه شفاف می کنند. لبه های کلاه ممکن است سایه های مهمی روی صورت ایجاد کنند و چین ها و تنوع رنگی لباس ها جذابیتی دوچندان داشته باشند. تا جایی که یگانگی صورت را تحت تاثیر قرار دهند. جنس، قیمت، تناسب، آراستگی و طراحی ساده یا فاخر لباس و یا در مقابل آن؛ شلختگی و کهنگی و… لباس و پوشش می تواند حامل معنا و پیامی در عکس های پرتره باشد. اگرچه زیاده روی و تصنع در این مهم از چشم مخاطب های تیزبین دور نخواهد ماند.
ـ مکان و محیط
عکاسی های آتلیه ای در فضاهای تقریباً خنثی و بی مکان و بی زمان انجام می شوند اگرچه ممکن است با استفاده از لوازم دکوراتیو و یا پرده های رنگی و منقوش، نور و بافت و… از محدوده سادگی فراتر رفته باشند. از طرفی تعداد زیادی از عکاس ها هم علاقه مند هستند در محیط های واقعی عکاسی کنند. عکاسی در طبیعت جنگل و بیابان و کوه و… و یا در مکان های ساخت دست بشر مثل بناهای تاریخی و المان های شهری و مجموعه های تفریحی و… هم طرفداران خود را دارد. هر کدام از این مکان ها و محیط ها می تواند شرایط منحصر به فردی برای موضوعات و عکس چهره آن ها فراهم نماید. شرایطی که به عنوان نمونه علاوه بر تنوع و جذابیت مطلق تصویری و ترکیب اجزای تصویر، با عواملی مثل؛ کشف نسبت موضوع و محیط پیرامونی، خاطره انگیزی، تاثیر نور و باد و گرمای آفتاب، رنگ، احساسات عاطفی و… بروز پیدا می کند. میزان و نسبت اختصاص چهره و بدن با تصویر محیط ،عامل تعیین کننده ای در این شرایط خواهد بود. عوامل محیطی برای ثبت و ارائه نوعی از احساس تعلق زمانی و مکانی هم موثرند.
ـ پس زمینه و پیش زمینه
مکان و محیط عکاسی می تواند با عناصری در پس زمینه و پیش زمینه همراه باشد. زمینه ای ساده از یک پرده عکاسی، دیوار ساده یک بنا و… تا پس زمینه ای از جنگل عمیق و یا کوه هایی در دوردست با آسمان آبی و ابری و… در نتیجه نهایی به چشم می آید. روشنایی و تاریکی و یا محوی و گویایی زمینه نیز همیشه مورد توجه است. همچنین شاخ و برگ درخت ها و دسته گلی در مقابل چهره، فنجان قهوه و میز چیده شده در عکس، شیشه و پنجره و هر آنچه جلوتر از موضوع باشد، پیش زمینه را طراحی می کند که توجه به آن، هم اندازه پس زمینه مهم و تاثیرگذار است. خصوصاً اگر مستقیماً در ترکیب عکس و تحلیل جایگاهی و شخصیتی موضوع مشارکت داشته باشد.
ـ ترکیب بندی
دایره صورت، خطوط لب و بینی، جهت گیری چانه و صورت، فضای پر و خالی چهره نسبت به زمینه و عناصر جانبی و مکمل، خط مسیر نگاه، حالت و زاویه شانه ها و دست ها، فرم بدن، حتی جهت و شکل سایه ها و… همه می توانند در ترکیب بندی عکس دخالت داشته باشند. ساماندهی همه این عناصر با شیوه های متنوع و در جهت بیان بهتر و کامل تر عکس چهره به کار می روند. قواعد این ترکیب بندی اغلب تابعی از همان قوانین و خلاقیت های ترکیب بندی در دیگر گونه های عکاسی است اما می تواند عناصر اختصاصی و حساسیت های خود را داشته باشد.
ـ آن
در هر حال همیشه خصوصیاتی از صورت و چهره و موضوع از قواعد ظاهری خارج و غیرقابل تحلیل و غیرقابل پیش بینی است که با ساز و کارهای پنهان یا ناشناخته ای بر چیستی و چگونگی عکس تاثیر مستقیم و ملموسی دارد. مجموع این عوامل و ویژگی ها را در ادبیات فارسی با تعبیر «آن» معرفی می کنند. کشف این آن و استفاده درست از آن، ورود به مرزهای تازه ای از عکاسی چهره را باز خواهد کرد.
ـ نکات فنی عکاسی
استفاده از فنون عکاسی اعم از نوع دوربین، شناخت کاربرد انواع لنزها با فاصله های کانونی و خصوصیات فنی و زیباشناختی آن ها، عمق میدان و اندازه دیافراگم، نقطه فوکوس، سرعت شاتر و میزان نوردهی، وایت بالانس عمومی تصویر، استفاده از فیلترهای عکاسی و… می تواند در حصول نتیجه نهایی عکس های پرتره موثر باشد. خوب یا بد، بخشی از ویرایش های غلیظ و اغراق آمیز عکس ها هم زیر همین عنوان جای می گیرند.
سعید فلاح فر
کارشناس تجسمی و منتقد هنری
آبان ماه ۱۳۹۸
منبع: پایگاه عکس چیلیک
