مقالات تخصصی حاوی عکس از دوران همه گیری ویروس/پاندمی بیماری آنفولانزا را در سال ۱۹۱۸ اسپانیایی با نام ” مادر همه گیری ها ” می شناسد و از آن به عنوان دورانی سخت در حوره بهداشت و سلامت یاد میکنند.
عالم گیری این ویروس که گفته می شود حدود نیمی از جمعیت جهان را در آن زمان درگیر کرد.
در سال انتهایی جنگ جهانی اول؛ جنگی که پایانی برای همه جنگ ها نامیده شده بود؛ جنگی دیگر بین انسان خردمند و یک ارگانیسم بیماری زا درگرفت.
این جنگ جدید نه تنها جنگی برای پایان جنگ ها نبود بلکه آغازی بود برای شروع طغیان ها و موج های مکرر یک بیماری کشنده و مسری که در نهایت تلفات انسانی‌اش پنج برابر کشتگان میدان های نبرد مسلحانه شرق و غرب بود.
بین سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۱۹ آنفولانزای اسپانیایی به سرعت سراسر جهان را درنوردید و جان بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون نفر را در طول ۱۵ ماه گرفت. سرعت این فراگیری شوکه کننده بود. تعداد بیماران در بیمارستان ها و اجساد در گورستانها فشار عجیبی بر سیستم های بهداشتی، دولت ها و اقشار جامعه آورده بود. قرنطینه عمومی برخی شهرهای پرجمعیت، برپایی بیمارستان های اورژانسی و سیار، استفاده عمومی از ماسک های متنوع و فعالیت های آگاهی بخشی به سرعت برای جلوگیری از گسترش بیماری انجام شد؛ اما با این همه، نگرانی دیگری نیز وجود داشت؛ جنگ جهانی اول در جبهه های نبرد در جریان بود و میلیون ها سرباز بین این جبهه ها و هم چنین در راه بازگشت به کشورهایشان بودند و این خود به شیوع بیماری کمک می کرد.
در حالی که امروز ریشه اصلی این همه گیری مورد اختلاف نظر بسیار است؛ اما مستندات نشان می دهند که منشاء “آنفولانزای اسپانیایی” کشور اسپانیا نبوده است. این بیماری برای اولین بار در قاره اروپا، سپس قاره آمریکا و بخشی از قاره آسیا گزارش شد و بعد از آن به سرعت در سراسر جهان پراکنده شد؛ اما از آنجایی که گزارش های مرتبط با این بیماری در کشورهای تحت تأثیر جنگ سانسور می شد، داستان های مکرر در مورد آنفولانزای کشنده در اسپانیای بی طرف در جنگ و آمار مربوط به درگیری مردمان این کشور رسانه ای می شد.
نخستین موج بیماری در بهار سال ۱۹۱۸ اتفاق افتاد؛ زمانی که هنوز جنگ جهانی اول در جبهه های نبرد در جریان بود. در این موج، بیماری علائم خفیفی داشت و بیماران اغلب بعد از گذشت چند روز بهبود می یافتند. کشنده ترین موج در پاییز همان سال رخ داد؛ در این موج علائم بیماری بسیار شدید و کشنده بود و تعداد زیادی از بیماران جان خود را از دست می دادند. قدرت انتقال و سرایت بیماری به طور چشمگیری بالاتر رفته بود و کشورهای بیشتری درگیر بیماری بودند.
موج پایانی در زمستان سال ۱۹۱۸ تا بهار ۱۹۱۹ رخ داد. بعد از آن اگرچه این بیماری کماکان تهدیدی برای بشریت شناخته می‌شد اما تاریخ شناسان، تابستان سال ۱۹۱۹ را نقطه‌ی پایانی در پرونده این عالم‌گیری مرگبار می‌دانند.
تبعات این همه گیری اما محدود به همان سال ها نشد و چه از منظر زیست شناسی – ویروس شناسی و چه از منظر اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تا سال ها بعد امواج سهمگین این بیماری ادامه داشت.
در ایران این عالم گیری همزمان با دوره سلطنت احمدشاه قاجار بود. جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ آغاز شد و ایران با وجود اعلام بی‌طرفی در این جنگ به پایگاهی برای سربازان روسیه در استان آذربایجان و قزوین و سربازان انگلیسی و هندی در بندر لنگه و بوشهر تبدیل شده بود. نبود سیستم بهداشتی منسجم، فقر، قحطی فراگیر و مشکلات سیاسی داخلی و خارجی؛ هم چنین شکنندگی اوضاع بهداشت و سلامت مردم بر اثر شیوع وبا و قحطی بر بالارفتن شمار کشتگان ایران موثر بود.
محمدعلی جمالزاده نویسنده معاصر در نوشته هایش می‌گوید: “در زمان جنگ جهانی اول سه عامل کشنده وارد شیراز شد؛ وبا، قحطی و آنفولانزا اسپانیایی. تعداد زیادی از مردم جان خود را از دست دادند. دکان ها و بازار ها بسته بود و دکتر، پرستار و دارو پیدا نمی‌شد.”
جمعیت ایران در آن زمان حدود ۱۰ میلیون نفر و جمعیت تهران؛ پایتخت قاجاری ۲۲۰۰۰۰ نفر تخمین زده شده بود که بین ۹۰۰ هزار تا ۲میلیون ۴۰۰ هزار نفر از آنها در این همه‌گیری جان خود را از دست دادند.
گفته می شود بیماری از طریق مرزهای غربی کشور وارد کرمانشاه شد در نهایت به تهران رسید.
در آگوست ۱۹۱۸، نشانه های بیماری در همدان و قزوین مشاهده شد و در پایان ماه اوت، بیرجند در استان خراسان و بندر انزلی در شمال ایران تحت تأثیر قرار گرفتند.
در ابتدای سپتامبر، شیوع به استان سیستان و در هفته دوم سپتامبر، شیوع از قفقاز به تبریز رسید. گفته می‌شود که عامل ورود بیماری به ایران سربازان روس، بریتانیایی و عثمانی بودند که از ایران بی‌طرف در جنگ، به عنوان مسیر مواصلاتی جبهه های نبرد استفاده می کردند. برای عنوان مثالی از عمق فاجعه می توان به مرگ ۵۰۰۰ نفر از جمعیت ۵۰ هزارنفری شیراز اشاره کرد. میزان مرگ و میر در شهرهایی مانند: کرمانشاه ۱٪ و در روستاها تا ۲۰% گزارش شده بود.
با خوابیدن طوفان مواج بیماری در تابستان سال ۱۹۱۹، جهان دیگر شبیه به قبل نبود. بیماری شماری از جوانان قوی و سالم را به کام مرگ کشانده بود؛ جوانانی که نیروی دفاع و تولید کشورها بودند. پیامدهای جنگ حالا با پیامدهای بیماری همراه شده بود و تغییرات اقتصادی، صنعتی، اجتماعی و فرهنگی از یک سو و تغییر در مناسبات بین المللی و گفتمان سیاسی از طرف دیگر پنجره ای جدید را به روی دنیا گشوده بود.
دوره‌ی پس از این بیماری در ایران نیز مانند سراسر جهان تغییراتی شگرف داشت. در ایران درد و آلام مردم، نخبگان و روشن اندیشان را بر آن داشت تا به ضرورت تقویت سیستم بهداشتی و درمانی کشور جدی تر و هدفمندتر بیاندیشند و همین امر زمینه ساز تحولاتی مهم همچون تاسیس شعبه انستیتو پاستور پاریس در ایران به سال ۱۲۹۹ ه.ش شد.
امروز نیز گویی جهان بر نقطه ی تکرار ایستاده است. یک فراگیری ویروسی، تمام جهان را تحت تاثیر قرار داده است. درست همانند بیش از یکصدسال پیش با این تفاوت که ما ابزار بیشتری برای ثبت و ضبط تجربیاتمان داریم. شاید برای ما که تجربه زیست در پاندمی در کارنامه تجربیاتمان ثبت شده است حال و روز مردم یک قرن پیش بیشتر ملموس باشد. تا قبل از این ما فقط شنوندگان این ماجرا بودیم اما اکنون با بند بند وجودمان این تجربه را لمس می کنیم. ما جهانیان زیسته در روزگار آلودگی حال مردمان زیسته در روزگار آلودگی را خوب می فهمیم. شاید اگر مردم آن روزها هم مانند ما به شبکه های اجتماعی و گوشی های هوشمند دسترسی داشتند، بی شک امروز گنجینه ای داشتیم از بیان احوال مشابه با روزگار خودمان اما گذشته را نه می توان از نو ساخت و نه باز پس گرفت؛ پس چه خوب اگر ما آینده سازان مناسبی باشیم و چه خوبتر خواهد شد اگر سطر به سطر تجربیات مصور و مکتوب شود تا نسل های بعد در مواجه با چنین شرایطی که احتمال رخداد آن در هر دوره ای وجود دارد کمتر دچار خطا و سردرگمی شوند. درد همان درد است، دردی مشترک، تجربه ای تلخ، جدا افتادگیِ ترسناک از آنچه قبل از این طوفان، زیستن طبیعی و اجتماعی نام داشت. زمانی که از ما بگذرد و ما نیز به تصویری در تاریخ بدل شویم؛ زمانی که عکس های ما در کنار عکس های ۱۹۱۸ ورق بخورد قطعا آیندگان درک میکنند که همه چیز چقدر هم جنس است. چقدر جنس فاجعه، جنس ترس ها و امید ها، شعارها و بدقولی ها، فداکاری ها و جان نثاری ها شبیه هم است.
برای ما نیز از آن زمان تصاویری مانده که تک به تک با آنچه امروز میگذرد همخوانی و شباهت دارد….
تصویر ۱ : تصویر سمت چپ متعلق به یک افسر پلیس که برای محافظت از خود در برابر آنفولانزا ماسک زده است ( ۱۴ نوامبر ۱۹۱۸)/ تصویر سمت راست متعلق به یکی از بانوان جمعیت صلیب سرخ – ۱۹۱۸/ منبع : Getty Images
تصویر ۲ :بیمارستان موقت در سالن اجتماعات شهرداری اوکلند و پرستاران داوطلب صلیب سرخ- ۱۹۱۸/ عکاس: Edward A. “Doc” Rogers
تصویر ۳ : یک هشدار بهداشتی در مورد آنفلوانزا داخل یک وسیله حمل و نقل عمومی/۱۹۱۸
تصویر ۴ : یک مرد انگلیسی در حال ضدعفونی طبقه بالای اتوبوس/ ۲ مارس ۱۹۲۰/ منبع: Getty Images
تصویر ۵ : داوطلبان صلیب سرخ در بوستون در حال تولید و بسته بندی ماسک برای سربازان آمریکایی- ۱۹۱۹/منبع : Getty Images
تصویر ۶ : بازیکنان بیس بال در اوج آنفولانزای اسپانیایی – ۱۹۱۸/ منبع : Getty Images
تصویر ۷ : مامور پاکسازی شهری – نیویورک اکتبر ۱۹۱۸. منبع : آرشیو ملی ایالت متحده
تصویر ۸ :مراقبت پرستاران از قربانیان شیوع آنفلوآنزای اسپانیایی در لارنس ، ماساچوست- ۱۹۱۸
تصویر ۹ : داوطلبان مبارزه با آنفلوانزا در سیاتل – ۱۹۱۸ / منبع : آرشیو ملی ایالت متحده
تصویر ۱۰ : قربانیان آنفلوانزا در بیمارستان اورژانسی کانزاس – ۱۹۱۸
تصویر ۱۱ : یک آرایشگاه در فضای باز. برای جلوگیری از شیوع بیماری در طی اپیدمی آنفلوانزا ، به تشویق رویدادهای عمومی در خارج از منزل پرداخته شد-۱۹۱۹/ منبع: آرشیو ملی کنگره ایالت متحده
تصویر ۱۲ : کلاس فیزیک ، دانشگاه مونتانا – ۱۹۱۹. در طی همه گیری آنفلوانزا ، کلاس ها در فضای باز برگزار می شدند./ منبع:آرشیو ملی ایالت متحده
تصویر ۱۳ : پرستاران در بیمارستان های بوستون مجهز به ماسک برای مبارزه با آنفولانزا – بهار ۱۹۱۹/ منبع : آرشیو ملی ایالت متحده
تصویر ۱۴ : کمپ های قرنطینه- استرالیا ۱۹۱۹ / منبع : آرشیو کتابخانه دانشگاه کوئینزلند
تصویر ۱۵ : پرستاران صلیب سرخ در بیمارستان واشنگتن /نوامبر ۱۹۱۸ / منبع : Harris & Ewing/Getty Images
تصویر ۱۶ : سوار نکردن فرد بدون ماسک / منبع: Getty Images
تصویر ۱۷ : تیتر روزنامه daily times در زمان پاندمی ۱۹۱۸
تصویر ۱۸ : کودکان مدرسه ای در ۱۹۱۸/ منبع : آرشیو ملی فلوریدا
تصویر ۱۹ : دو مرد ماسک پوش مردم را به استفاده از ماسک ترغیب می کنند/منبع : Getty Images
تصویر ۲۰: دختران مدرسه ای در ژاپن که برای محافظت در برابر شیوع آنفولانزا ماسک زده اند، ۱۷ فوریه ۱۹۲۰ / منبع: Bettmann Archive
تصویر ۲۱: زنی در طی اپیدمی آنفولانزای اسپانیایی از ماسک آنفلوآنزا استفاده می کند/ ۲۷ فوریه/منبع: Hulton Deutsch / Getty Images
تصویر ۲۲: چپ: اشعه ایکس پنومونیت هموراژیک/ hemorrhagic pneumonitis که درآسیب ناشی از آنفلوانزا در سال ۱۹۱۸ مشاهده می شود. راست: این تصویر میکروسکوپی negative-stained transmission electron ، ویروس های آنفلوانزا در سال ۱۹۱۸ را نشان می دهد/ منبع: Public Domain
تصوبر ۲۳: فوریه ، ۱۹۱۹. ارتش ایالات متحده در جبهه Archangel ، روسیه/ تشییع جنازه خدمه U.S.S. Ascutney / سه عضو در Archangel جان خود را از دست دادند و بسیاری از آنها به دلیل آنفولانزا بیمار بودند./ منبع: National Archives
تصویر ۲۴: کادر درمان با کلاه و لباسهایی آماده پذیرش بیماران در بخش آنفلوانزا در بیمارستان دریایی ایالات متحده در جزیره ماری ، کالیفرنیا ، در ۱۰ دسامبر /منبع: آرشیو نیروی دریایی ایالات متحده
تصویر ۲۵: گورهای سربازان آمریکایی که در اثر آنفلوانزا در دوون / Devon انگلیس درگذشته اند/ در ۸ مارس ۱۹۱۹ / این گورها حاوی اجساد ۱۰۰ سرباز مجروح آمریکایی در بیمارستان نظامی پایتون است که در اثر اپیدمی آنفلوانزا در انگلیس جان سپردند./ منبع: National Archives
تصویر ۲۶: نوامبر ۱۹۱۸ دختری در کنار خواهرش که در رختخواب دراز کشیده است ایستاده است. دختر جوان با نگرانی با صلیب سرخ برای کمک به خواهرش که به ویروس آنفلوانزا دچار شده است،تماس گرفت./ منبع: آرشیو کتابخانه کنگره – AP
تصویر ۲۷: اعضای صلیب سرخ در هنگام شیوع آنفلوانزا در ایالات متحده ، در سنت لوئیس ، میسوری ، در اکتبر سال ۱۹۱۸ در حال انجام وظیفه بودند/ منبع: National Archives
